Theo quy định tại Điều 91 và Điều 92 Bộ luật Hình sự năm 2015 (Sửa đổi bổ sung năm 2017) có một quy định mới so với Bộ luật Hình sự năm 1999 (Sửa đổi bổ sung năm 2009) đó là việc khi Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, Tòa án quyết định miễn trách nhiệm hình sự đối với người phạm tội thì sẽ áp dụng thêm một trong các biện pháp giám sát, giáo dục đối với họ nhằm mục đích để người dưới 18 tuổi phạm tội sửa chữa sai lầm, được giáo dục và phát triển lành mạnh. Một trong các biện pháp giám sát, giáo dục đó là “hòa giải tại cộng đồng”.
Để áp dụng biện pháp hòa giải tại cộng đồng thì đầu tiên người được áp dụng phải thỏa mãn điều kiện tại Điều 92 Bộ luật Hình sự khi: “Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát hoặc Tòa án chỉ quyết định miễn trách nhiệm hình sự và áp dụng biện pháp khiển trách, hòa giải tại cộng đồng hoặc biện pháp giáo dục tại xã, phường, thị trấn, nếu người dưới 18 tuổi phạm tội hoặc người đại diện hợp pháp của họ đồng ý với việc áp dụng một trong các biện pháp này” và biện pháp giám sát, giáo dục tại Điều 94 Bộ luật Hình sự “biện pháp hòa giải tại cộng đồng” sẽ được áp dụng trong trường hợp:
“Người từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi phạm tội ít nghiêm trọng hoặc phạm tội nghiêm trọng thuộc trường hợp quy định tại điểm a - khoản 2 - Điều 91 của Bộ luật này; hoặc người từ đủ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi phạm tội rất nghiêm trọng thuộc trường hợp quy định tại điểm b - khoản 2 - Điều 91 của Bộ luật này”
Nếu người dưới 18 tuổi đáp ứng được các điều kiện vừa nêu thì Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát hoặc Tòa án phối hợp với Ủy ban nhân dân cấp xã tổ chức việc hòa giải tại cộng đồng khi người bị hại hoặc người đại diện hợp pháp của người bị hại đã tự nguyện hòa giải và đề nghị miễn trách nhiệm hình sự. Đồng thời, người được áp dụng biện pháp hòa giải tại cộng đồng phải thực hiện các nghĩa vụ khác gồm: Xin lỗi người bị hại và bồi thường thiệt hại và nghĩa vụ quy định tại khoản 3 - Điều 93 của Bộ luật này”.
Tùy từng trường hợp cụ thể, cơ quan có thẩm quyền ấn định thời điểm xin lỗi, thời gian thực hiện nghĩa vụ bồi thường thiệt hại quy định tại điểm a - khoản 3 - Điều này và nghĩa vụ quy định tại điểm b và điểm c - khoản 3 - Điều 93 của Bộ luật Hình sự từ 03 tháng đến 01 năm.
Về trình tự thủ tục thực hiện quy định tại Điều 93 Bộ luật Hình sự được quy định tại Điều 428 Bộ luật Tố tụng Hình sự 2015. Theo đó, Điều 428 đã quy định tương đối cụ thể các bước cần thực hiện việc hòa giải tại cộng đồng như: ban hành quyết định áp dụng biện pháp hòa giải tại cộng đồng; trình tự, thủ tục và thành phần tham gia hòa giải tại cộng đồng; người được phân công tiến hành hòa giải, lập biên bản hòa giải v.v…
Có thể thấy việc hòa giải tại cộng đồng là một quy định mới của pháp luật hình sự nước ta, quy định này phù hợp với các điều ước quốc tế cũng như thể hiện sự tiến bộ, nhân văn, mang tính giáo dục trong nguyên tắc xử lý trách nhiệm hình sự đối với người dưới 18 tuổi phạm tội của pháp luật hình sự nước ta.
Tuy nhiên, do quy định tại Điều 94 Bộ luật Hình sự và Điều 428 Bộ luật Tố tụng Hình sự là quy định mới nên về mặt thực tiễn áp dụng sẽ phát sinh một số vấn đề có thể gây ra những khó khăn nhất định cho Cơ quan tiến hành tố tụng.
Đầu tiên là về quy định địa điểm tổ chức hòa giải. Theo đó, Ủy ban nhân dân cấp xã sẽ có nhiệm vụ phối hợp để tổ chức việc hòa giải nhưng điều luật chưa nói rõ là việc tổ chức sẽ diễn ra tại một địa điểm cụ thể nào? Nơi sẽ diễn ra hòa giải trong trường hợp này có thể suy luận ra là một trong những địa điểm gồm: Nơi cư trú của người dưới 18 tuổi phạm tội, nơi cư trú của bị hại hoặc nơi vụ án hình sự xảy ra.. Do chưa có hướng dẫn cụ thể nên đặt vấn đề đặt ra là Ủy ban nhân dân xã nào sẽ là xã nhận được quyết định áp dụng biện pháp hòa giải tại cộng đồng và phối hợp tổ chức hòa giải. Bởi vì việc Ủy ban nhân dân phối hợp tổ chức hòa giải có thể sẽ liên quan đến việc theo dõi, giám sát việc người dưới 18 tuổi phạm tội chấp hành các nghĩa vụ theo khoản 3 - Điều 94 Bộ luật Hình sự trong đó có việc người được áp dụng biện pháp hòa giải tại cộng đồng phải tuân thủ pháp luật, quy chế, nội quy của nơi cư trú, học tập, làm việc, tham gia học tập, học nghề, lao động …do địa phương tổ chức.
Thứ hai đó là khi áp dụng biện pháp hòa giải tại cộng đồng đối với người phạm tội dưới 18 tuổi phải có nghĩa vụ thực hiện đầy đủ nghĩa vụ theo khoản 3 - Điều 94 Bộ luật Hình sự trong khoảng thời gian từ 03 tháng đến 01 năm. Tuy nhiên nếu người này không thực hiện hoặc thực hiện không đúng, không đầy đủ những nghĩa vụ này thì có biện pháp nào có thể áp dụng để bắt buộc họ phải thực hiện nghĩa vụ và có thể xử lý họ hay không? Vì nghĩa vụ này nếu không được bảo đảm thực hiện sẽ làm giảm tính hiệu quả của quy định này.
Thứ ba đó là trong quá trình họ đã chấp hành các nghĩa vụ tại khoản 3 - Điều 94 Bộ luật Hình sự này thì cơ quan hoặc cá nhân nào sẽ là người có nhiệm vụ giám sát, giáo dục họ cũng như thực hiện việc đánh giá, nhận xét kết quả thực hiện nghĩa vụ và xem họ đã có sự tiến bộ, chuyển biến tích cực hay không? Đối với một số các quốc gia khác thì những biện pháp giám sát, giáo dục của họ đối với người dưới 18 tuổi phạm tội được thực hiện rất có hiệu quả, do các quốc gia này có một hệ thống cơ sở và đội ngũ cán bộ chuyên trách, hiểu rõ về tâm sinh lý và những kỹ năng cần thiết thực hiện công việc giám sát và giáo dục đối với người phạm tội. Trong trường hợp này pháp luật nước ta cần có một quy định hướng dẫn một cách cụ thể hơn nữa về cơ quan có trách nhiệm giám sát, giáo dục và đánh giá kết quả chấp hành pháp luật, học tập, nhằm đảm bảo việc bắt buộc người được áp dụng biện pháp hòa giải phải tuyệt đối chấp hành đầy đủ nghĩa vụ, đảm bảo biện pháp giám sát, giáo dục này có hiệu lực thi hành trên thực tế.
Thứ tư đó là đặt trường hợp Cơ quan tiến hành tố tụng đã áp dụng biện pháp hòa giải tại cộng đồng đối với người dưới 18 tuổi phạm tội thì sau khi đã thực hiện thủ tục hòa giải xong thì cơ quan tiến hành tố tụng còn có trách nhiệm tiếp tục kiểm tra việc thực hiện các nghĩa vụ và quá trình sinh sống, học tập sau đó của người được áp dụng hay không? Hay là đó là công việc của cơ quan giám sát, giáo dục? Và cũng đặt ra thêm một vấn đề là như vậy Viện kiểm sát có quyền kiểm sát các hoạt động áp dụng biện pháp giáo dục nói chung cũng như kiểm sát việc áp dụng biện pháp hòa giải tại cộng đồng hay không? Do vấn đề này có liên quan đến hoạt động kiểm sát việc tuân theo pháp luật đã được quy định trong tố tụng hình sự và áp dụng biện pháp “hòa giải tại cộng đồng” cũng là một hoạt động tố tụng được quy định trong bộ luật này.
Từ những phân tích trên cho thấy quy định về áp dụng biện pháp hòa giải tại cộng đồng là một quy định mới, có lợi, phù hợp với thực tiễn về xử lý và miễn trách nhiệm hình sự đối với người phạm tội dưới 18 tuổi ở Việt Nam và để quy định này được thực hiện một cách khả thi, hiệu lực, hiệu quả thì rất cần một hệ thống quy định chi tiết hơn nữa để tạo sự thuận lợi cho Cơ quan tiến hành tố tụng áp dụng thực hiện trong thời gian tới.
